مازندنومه؛ سرویس فرهنگی و هنری، علی ذبیحی، پژوهشگر: امیر پازواری نامی آشنا برای هر مازندرانی است و اشعارش فراتر از گسترۀ کنونی استان مازندران رواج دارد.

دست بر قضا نام امیر با نام «برنهارد دارن» (1805-1881م) خاورشناس روسی گره خورده است. او عضو آکادمی علوم روسیه بود و شرح مسافرت‌های علمی‌اش به قفقاز و کرانه‌های جنوبی دریای خزر در جلد چهارم مجلۀ علمی فرهنگستان علوم سن‌پترزبورگ به چاپ رسید. او در مسافرت خود به مازندران توانست در سال1860م (1277هـ.ق) حکایت هایی به مازندرانی و اشعاری منسوب به امیر پازواری را با عنوان «کنزالاسرار مازندرانی» جلد اول منتشر سازد.

«دارن» سپس در سال 1866م (1283هـ.ق) موفق به تدوین جلد دوم اشعار منسوب به امیرپازواری با همان عنوان «کنزالاسرارمازندرانی» شد که در سن‌پترزبورگ به چاپ رسید. این جلد، دارای دو قسم اول و سوم است و متاسقانه قسم دوم آن در حین انتشاری جداگانه و پس از درگذشت مولف، معدوم شد. اما یکی از معدود نسخه‌های این کتاب که از نابودی نجات یافت، سه دهه بعد از سوی «ویلهلم گَیگر» زبان‌شناس آلمانی،در معرفی گویش‌های کرانۀ دریای خزر، در کتاب ارزشمند «اساس فقه‌اللغه ایرانی» مورد استفاده قرار داد.

جلد نخست « کنزالاسرار مازندرانی »، در ایران در سال 1337 شمسی با مقدمۀ دکتر منوچهر ستوده و مرحوم محمدکاظم گل‌باباپور (کتابفروشی خاقانی)، و جلد دوم آن در سال‌ 1349 شمسی، به کوشش مرحوم محمدکاظم گل‌باباپور، به طریق افست در تیراژ محدود منتشر شدند.

قسمت مفقود شدۀ کنزالاسرار مازندرانی سرگذشتی نامعلوم داشت تا اینکه که در سال 1353 جلد هفتم نشریه «نسخه‌های خطی» زیر نظر استادان معظم مرحومان «محمدتقی دانش‌پژوه» و «ایرج افشار» به نفقۀ دانشگاه تهران منتشر شد.

در صفحۀ 7 این نشریه از اشعار امیر پازواری و شرح تفصیلی مجموعۀ او به شمارۀ A-947 در موزۀ آسیای روسیه (نام کنونی: انستیتو دستنویس‌های شرقی فرهنگستان علوم روسیه) یاد شد. این تذکر در سال 1372 در «کتابنامۀ مازندران» به کوشش «حسین صمدی» از سوی «سازمان برنامه و بودجه مازندران» مجدداً یادآوری شد.

از این تاریخ به بعد با برومند شدن پژوهندگانِ امیر، آنها را برآن داشت در پی دست‌یابی به این نسخه باشند که به علت وجود فرایندی پیچیده و بسیار محدودیت‌زا در کتابخانه‌های روسیه- که کماکان نیز همان شرایط بعلاوۀ هزینۀ سرسام‌آور ارائۀ تصویر از نسخه‌های خطی (هر برگ 15 یورو) حاکم است- موفقیتی در دست‌یابی به این اثر حاصل نشده است.

نبود اطلاعات خاص در این زمینه مسبب گمانه‌زنه‌هایی در خصوص انتساب این نسخه (A-947) به قسمت مفقود شده از جلد دوم کتاب کنزالاسرار مازندرانی شد گه نظر قطعی پس از دیدن نسخه حاصل خواهد شد.

در این خصوص راقم این سطور نیز در پی فرصتی بود تا اطلاعات بیشتری از این نسخه حاصل کند اما نتیجه‌ای حاصل نشد تا اینکه دوست ارجمند و فرهیخته جناب «حسین متقی» که در زمینۀ شناخت نسخ خطی دستی توانمند دارند در طی سفری علمی به سن‌پترزبورگ، اطلاعاتی هر چند مختصر از این نسخه (A-947) و نسخه‌ای دیگر و مکمل آن که تاکنون ناشناخته مانده بود (C-1906) را بنا به درخواست من ارسال نمودند.

صرف وقت بر سر این موضوع با توجه به خارج از لیست بودن این کار در سفر علمی ایشان و همچنین محدودیت‌های یاد شده در کتابخانه‌های روسیه؛ باعث شد تا ارسال اطلاعات تکمیلی و مفصل‌تر موکول به آینده‌ای نزدیک و سفر دوم ایشان شود. 

همین‌جا پیشنهاد می‌شود با فرصت به وجود آمده، «سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی مازندران» که رسالتش در این خصوص واضح و مبرهن است طی هماهنگی‌های لازم و تامین هزینۀ تصویر برداری به این نسخه دست یافته، شهد شیرین آن را نصیب هم میهنان عزیز گرداند.

همچنین مزید اطلاع این‌که «برنهارد دارن» در طی مسافرت خود به مازندران سنگ‌قبری با تاریخ 514 هجری را پس از خریداری به موزۀ آسیایی آکادمی سن‌پترزبورگ انتقال دادند که بنا به اظهار جناب متقی در موزه ارمیتاژ؛ کتابخانه سلطنتی (= کتابخانه ملی) روسیه و انستیتو دست نویس‌های شرقی مملو از این‌‌گونه مواد است که باید با حوصله بررسی شوند. جالب این‌که برنهارد دارن در این سه مرکز اشتغال داشته است.

همچنین لازم به یاد آوری است در سال 1391 کتابی با عنوان «فهرست توصیفی نسخه‌های خطی فارسی در انستیتو دست نویس‌های شرقی فرهنگستان علوم روسیه- سن‌پترزبورگ» از سوی کتابخانۀ آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی در شهر قم زیر نظر رایزنی فرهنگی ایران در روسیه؛ با نظارت محسن حیدرنیا؛ علی صدرایی خویی؛ حسین متـقی منتشر شد که بررسی آن کتاب نیز نتیجه‌ای در خصوص دیوان امیر پازواری در بر نداشت جز این‌که تشابهاتی فقط در نام «امیر» و «امیری» حاصل شد که ارتباطی با امیر پازواری نداشتند: شماره‌های B4471 (مسلسل ترجمه: 1013) و B2180(NOV.1053) (مسلسل ترجمه: 1019).

اینک مجموعه اطلاعاتی که دوست فرهیخته جناب حسین متقی در اختیار بنده قرار دادند به اطلاع می‌رسد تا ارمغانی باشد از سوی ایشان برای مازندرانی‌های گرامی. دیوان امیرپازواری شماره ثبت: c- 1906 با ترجمه فارسی تاریخ کتابت: 1275هـ .ق – 18 برگ دیگر اطلاعات تکمیلی: نسخه c-1906 دیوان اشعار پازواری است با لهجه طبری آغاز نسخه: امیر گته دشت پازوار خجیره گشت پازوار رودربهار خجیره چیت قلمکار بوته‌دار خجیره بیریش ریکای زلف‌دار خجیره پایان نسخه: چند حامجم ته سر ره دیاری چند بشمارم ته گردن مرواری نسخ دارای 18برگ است که در سال 1275ق گویا به خط میرزا محمود [محمد؟] نوشته شده است و کسی هم آغاز نسخه نوشته که برای چاپ این اثر آن بخش‌هایی که هزلی است با مداد خط کشیدم نباید چاپ شود.

 دیوان امیر پازواری شماره ثبت: A- 947 تاریخ کتابت: 1275 هـ .ق – 76 برگ به لهجه مازندرانی دیگر اطلاعات تکمیلی: نسخه A-947 آغاز و پایانیش همان خصوصیت نسخۀ فوق را دارد. در 76 برگ صفحات آغازین این نسخه انگار جدیدتر به نظر می‌رسند.

امید که مازندرانی‌های عزیز که در این خصوص فعالیت کرده و می‌کنند به ویژه کسانی که به انستیتو دست نویس‌های شرقی فرهنگستان علوم روسیه در سن‌پترزبورگ دست‌رسی دارند ضمن در اختیار قرار دادن تجربیات خود، پیگیر این موضوع نیز گردند. مسئولیت سازمان اسناد و کتاب‌خانۀ ملی مازندران در این خصوص چندین برابر تلاش‌های فردی است؛ باشد که این مهم به انجام برسد.