معماری ایلت (الت) با پلان شهری درقامت روستا

چهارچوب کلی معماری و نقشه جانمائی آن در هر منطقه جغرافیائی درکلیت از اصول مشترکی تبعیت میکند اما گاهی به موارد خاصی برخورد میکنیم که شبکه قاعده مندش در رفتار سازه های معماری وسازندگانش تامل برانگیز میشود.

بافت وچیدمان شبکه روستائی و ویژگیهای معماری ایلت علاوه برتاثیر انکارناپذیر امکانات بالقوه منطقه از نوعی ضابطه مندی برخوردار است که تفسیر و رمزگشائی آن خالی ازلطف نیست.

پس نخست مصالح کاربردی معماری را تیتروار برخواهیم شمرد وسپس به تیپ های معمول در ساخت وساز و پلان روستائی درحد بضاعت خواهیم پرداخت.

چوب، سنگ وخاک عمده ترین مصالح درمعماری روستای ایلت میباشند که کاملا از محل و پیرامون نزدیک آن قابل حصولند جنگل و بستر رودخانه و دیواره های سنگی وتپه های خاکی منطقه بهترین محل قرضه برای تامین مصالح فوق است.علاوه بر این خاک مناسب جهت اندود کف ودیوار در دو محل ترار و پایین زمین معروف به (رسن بال انگتک زمین ) وپی کوت برای همه دوران بهره برداری اهالی روستا وحتی روستای مجاور کفایت میکرد.البته نوعی مصالح بنام بَلَم در پوششهای عایقی وموقتی پشت بامها بویژه در بالای حمام استفاده میشد که از تخته های چمن زمینهای مرطوب (چاک) با گل و ریشه به ابعاد حدود یک متر تشکیل میشد که خودم بارها در پوشش حمام ایلت آنرا مشاهده کردم.

قرنها پیش (حدود چهار تا پنج قرن) وقتی اولین گروه کوچیده پای به تراس زیبای ایلت نهاد، چه منظره ای را مشاهده نمود؟ اطلاعی موثق نداریم اما میتوان گمانه ای را فرض کرد که شهری ویران شده و سوخته ناشی از قلع و قمع بیرحمانه ساکنان اسماعیلی مذهب آن تبدیل به بیشه زاری گشته  که حدود دو قرن تنها ایلات دامدار شاید توقفی موقت درآن داشته ((شاید نام ایلت برگرفته از کلمه الات یعنی جنگل به گویش کلارستاقیها باشد)) وتلاطمات وافول اقبال حاکمان بومی مجال برپاشدن دوباره رامحال ساخته وتنها استقرار حکومتی متمرکز و قدرتمند همچون صفوی قادر به جانبخشی وبرقراریش بود واحتمالا حاصل تحولات فوق لبخند دوباره زندگی به سیمای سرزمینی نشاند که این تازه واردان منادیش شدند. آیا مهاجرین خانه وشریان زندگیشان را برویرانه های ساکنان قبلی بنا کردند و یا این محل را با ابتکار خویش برگزیده اند بهرحال این گزینه بسیار اقتصادی ومدبرانه بوده که بااستفاده از فناوری های مدرن  و روشهای کارشناسانه دوران معاصر بدیلی برایش متصور نیست.

همانگونه که عنوان گردید انتخاب این محل چه از منظر ایمنی وصرفه اقتصادی و فایده حداکثری از مواهب ، کاملا موجه بوده و از اندیشه ای حسابگرانه و کارشناسانه نزد اهالی حکایت داشت. زمین کمی سنگلاخی در پس تپه ای که هیچ جریان سیلابی آنرا به مخاطره نمی اندازد در کنار پرآبترین چشمه موجود و درمعرض کمترین وزش باد و نهایتا در بالادست زمینهای مرطوب (ده بن) که بیشترین فرصت جالیزداری را فراهم میساخت، همگی گواه این ادعاست. گمان میرود که کل منطقه دارای یک آبادی بوده ومکان فعلی روستای دلیر بدلیل استعدادی که برای محصولات وابسته به آبیاری و باغی داشته بخش بزرگی از نیازهای ساکنین وحتی صدورش را برآورده میساخت زیرا بخش بزرگ دشت شرقی دلیر تحت تاثیر پراکنده شدن جریان رودآبگرم وچشمه ها کاملا مرطوب وشاید باتلاقی بوده وسرتاسر تراس فعلی تحت مدیریت اهالی یک شهر یا روستای بزرگ قرارداشت. نام (پی موزی) برای مکانی که امروز حتی درختچه ای بچشم نمیخورد وحافظه تاریخی کهنسالان ما که مدعی هستند تیر مسجد قدیمی ایلت را ازحومه محل استحصال نمودند بیانگر پوشش جنگلی در بدو امر میباشد.

پلان روستای ایلت چه حاصل احیای شهر ویران شده قبلی ویا خلاقیت تازه واردان بوده، ازشبکه راههای جدولی ومتقاطع تشکیل میشده که در خانه هرجدول تنها یک خانه قرارمیگرفته و به عبارت دیگر هر خانه ازچهارطرف به خیابانهای روستا متصل میشد واین شیوه موجب نورگیری کافی ، دسترسی به بام و پشت بام، استقلال ،و درعین نزدیکی ومجاورت تنگاتنگ ، بالاترین سطح کاربری را محقق میکرد توضیح اینکه پشت بامها بعنوان انبارهای اصلی علوفه های دامی با اسب و قاطرقابلیت حمل ونقل داشته و بارمپ به خیابانهای شمالی – جنوبی با  راه مالرو مرتبط بود. روستا درابتدا احتمالا از سه لاین با دو خیابان بلند طولی (شرقی-غربی) از قسمت غربی ون دار (چهارسی) تانزدیکی حمام قدیمی بناگردید که خیابان مرکزی وماشین روی فعلی وخیابان شمالی آن راشامل میشد.لاین های پایین وبالا بعدها با ازدیاد خانوار الحاق گردیدند. ورود به جزییات بیشتر نیاز به کارمیدانی وتحقیق بیشتر دارد.امامزاده درابتدای شرقی و حمام و مسجد وچشمه درانتهای غربی مرز شرق وغرب و زمین باتلاقی جنوب و تاج شیروانی شیب تپه محدوده شمال وجنوب حد مجاز ساخت وساز راتعیین میکرد واین رویه به لحاظ نقش محوری اقتصاد بومی درمعیشت اهالی تا دهه پنجاه مراعات میشد. چیدمان وساختار شبکه راهها وجانمایی خانه ها موجب گردید تا برخلاف اکثر روستاها که با مکانیسم ارتباطی مدرن وشبکه های جاده ای ماشین رو منزوی ماندند این تسهیلات تا اعماق آبادی جاری وساری گردید وصرف نظر از برخی ناهنجاریهای جدید میتوان ادعا کرد که هیچ نقطه ای از بافت قدیمی محل برای ایاب وذهاب ماشینی محروم نمیماند.

واما معماری بناهای ایلت تا دهه پنجاه ازمنظر اسکلت بندی ومصالح سه گونه اجرا میگردید

1-      کله ریس که قدیمی ترین بناها را شامل میشد این شیوه با استفاده از چوبهای تراشیده قطور به بلندی دیواراتاقها که کمی هم ازهرطرف بلندتربود وچیدمان آن که در دوسرش با ایجاد شیار و قفل و بست بر روی هم قرارمیگرفت دیواره اصلی بنا ساخته میشد سپس با ایجاد خرپای چوبی برروی دیوار و پوشش تخته های چوبی بنام (لت) سربندی میشد و سقف داخلی با تخته و یا ترکه های بهم پیوسته بنام (پردی) واندودی از گل بر روی آن فضای خانه از شیروانی مجزا میگشت و با آمیختگی خاک و کاه و آب ، ملاتی تهیه و  داخل دیواره جوبی را پر میکردند وسپس با خاک مناسب کف و دیوار را اندود وتزیین مینمودند معماری آن شامل یک سکوی سراسری در جلو و یک اطاق بزرگ ویک انباری یا (دله خونه) که گاهی زمستان هم مورد استفاده قرارمیگرفت و یک سکو در داخل اطاق اصلی که اجاق (کِلِه) را در میان داشت و چند حفره درزیر (کابینت اولیه) ونورگیری کوچک دردیواره تیپ کلی را نمایندگی میکرد، که با محدود شدن منابع جنگلی وتغییر زندگی دامداری والبته سهولت اجرا این شیوه منسوخ وخانه های مبتنی برسنگ چینی و زگالی رواج گرفت.

2-      خانه های سنگ وگل (سنگ چینی) با فراوانی سنگ این شیوه ساخت بنا نیز بخش قابل توجهی از خانه های ایلت را در برمیگیرد، معماری این بنا با کله ریس تفاوت چندانی ندارد اما مقاومت و ایمنی آنرا درمقابل زلزله نداشته و حتی باعمر مفید کاربری آن نیز قابل مقایسه نیست.

3-      خانه های زگالی که از شبکه چوبهای نازکتر درخت و با ایجاد پایه های چوبی قویتر ونصب زیگزاگی چوبهای نازکتر پیرامون آن والبته اینبار با استفاده مصالح جدید (میخ) وملات گل و کاه در ارتفاعی بلندتر از خانه های قبلی بنا میشد البته معماری این بنا با نمونه های قبلی متفاوت بود و تعبیه سکو حذف و ایوان و بعدها زیرانباری جایگزین گردید

4-      ازموارد خاص معماری در نیم قرن اخیر مربوط به چند خانه میشود که با تیپ کلی ساختمانها تفاوت دارند ازجمله خانه مرحوم حاج مصیب ملا که بنایی دراز با اتاقهایی که همگی به سکوی جلو راه داشته و برخی هم ازداخل با هم راه داشته اند این بنا که زنجیره وار چند اتاق بهم چسبیده بود برروی تاج شیب روستا جلوه ای ویژه داشته واحتمالا همه اتاقها همزمان ساخته نشده اند.وساختمان مرحوم حاجی ربیع و کربلایی عیسی ابراهیمی و حاجی یحیی ملا و میرزاعلی اصغر اسفندیاری همگی دارای معماری نوین ومتفاوتی بودند. همچنین معماری حمام ایلت که با حمامهای دیگر مناطق تفاوتی نداشت و از یک درب ورودی با ارتفاع سرگیر برای هدرنشدن گرمای فضا و اتاق مسطیلی با حوضی در وسط بعنوان رختکن وباز با یک درب با ارتفاع پایین وصحن حمام که درمقابل محفظه حوض آبگرم و در گوشه راست با دالانی تنک به محفظه ای برای بهداشت خصوصی و در گوشه بیرونی کنارحوض آبگرم از سمت بیرونی کوره قرارداشت. نمای بیرونی مانند همه حمامهای قدیمی ازیک یا دو نورگیر گرد و قیفی شکل با تعبیه دو یا سه شیشه کوچک بر نوک و پوششی محدب به نحوی که از نفوذ آبهای بارشی بر حذر بماند و از نوعی شفته آهک ومواد چسبنده ماسه ای و اخیرا اندود سیمانی پوشش میافت . درضمن بالای حمام ایلت همواره محل تجمع اهالی در انتهای روز کاری بود وهمچنین محل تبادل نظر برای هرگونه اقدامات عمومی نیز بکارمیرفت.

اولین افرادی که از بافت آبادی خارج شده و ایجاد بنا کردند چندان فاصله محسوسی نگرفته و تنها از زاویه گسترش منطقه مسکونی توجیه میشوند مانند منازل میرزاعلی اصغر و حاجی یحیی والبته با کمی فاصله محسوستر خانه آقای جهانگیر میردار ، اما گزینه آقای جمشید جمشیدی وساخت خانه ای درمنطقه (یاقوب کرس ور) تعجب همگان را برانگیخت حتی زمستان نشینان روستا از این جرات و جسارت به حیرت ماندند. البته مرحوم مرادعلی اسفندیاری هم مشمول شرایط فوق بودند.

ازشاخصه های دیگر معماری که عموما مربوط به همه مناطق میشد عملیات <گلکار> و<گل او> بوده که اولی بطور مستمر در حداقل ماهی یکبار ودومی حداقل سالی یکبار (ایام نوروز) با خاکی مخصوص که قبلا منابع آن ذکرشد انجام میگرفت وبرای تداوم اسکان منازل بسیار مهم بودند.این موارد بیشتر برای نوجوانان شاید شنیدنی باشد.

ازموارد قابل ذکر وجود تاسیسات عمومی مثل حداقل دو دستگاه آسیاب آبی و یک دستگاه (اودنگ) درخارج از بافت ومجاورت رودخانه وچندین (تنیرسرخونه) محل پخت نان بطور پراکنده در درون بافت میباشد که البته این مراکز پخت نان توسط افراد برای استفاده عموم ساخته میشد که تنورسرخانه شادروان عمو پیرمرد با مکان مناسبش و معماری که مرا بیاد چهارطاقیهای قبل از اسلام می انداخت بیشترین کاربری را برای اهالی داشت. همچنین سکوی بیرونی خانه های مرحوم حسین ابراهیمی و قربانعلی اسفندیاری (برای جوانترها مرحوم مشهدی خدابخش) کاملا جنبه عمومی پیدا کرده وهیچ الیتی بالای پنجاه سالی نمیتواند ادعا کند که بارها برای دمی استراحت و تجدید قوا و وقت گذرانی ازآن بی بهره بوده ونماشون (غروب) جایی برای نشستن نداشت درگذشته دوره گردهایی از طالقان برای فروش محصولاتشان و خرید کشک و گندم بصورت پایاپای آمد و شد میکردند اما اولین مغازه برای فروش محصولات شهری توسط مرحومان دایی اسدالله و خاله جمیله و محدودتر عمو حبیب میردار در الیت دایرشد .

اسپه رو- دراکینگ – حسن سره – چترابن – پلته بن نو و کاهیر از مراکز اقتصاد دامی ایلت محسوب میگردید که دربرخی از آنها شرکای دیگری حضورداشتند. درطول دوران داشت و برداشت محصول ، آبادی و دشت روی تراس قرق بوده و هیچ دامی در محل و پیرامون آن نگهداری نمیشد. حفظ و رعایت حریم مناسب امامزاده و مسجد، فضای خوبی برای انجام مناسک ومراسمهای مذهبی و فرهنگی – ورزشی ادوار بعد را تامین ساخته و امروز ایلت از تراکم رنج نمی برد.

امروزهرچند بدلیل عدم نیاز کاربردی چیدمان واسلوب استانداردهای قبلی نقشه روستایی ، نظام وموازین واصول مبلمان شهری خدشه دار شده اما همچنان حفظ کلیات طرح روستایی اولیه راه برون رفت ارتباطات مدرن شده و ازدغدغه بزرگی که روستاها درمواجهه با خطوط و ارتباط جاده ای به آن دچارهستند مبراست.

بدیهی است این نوشتار بسیار کلی به موضوع پرداخته ومیتوان بسیار علمی تر و با لحاظ نمودن تاریخ و سیرتحول و حافظه تاریخی صاحبنظران وسالخوردگان تحلیلی جدی تر ارایه نمود و حتی بستر درخوری برای جوانان فرهیخته ایلت جهت پایان نامه هایشان خواهد بود.

به امید روزیکه همه ناشناخته های این منطقه رمزآلود با کاوش وکنکاش اصولی رمزگشایی گردد.

درپایان از همه سروران مطلع تقاضا دارم تا خطاهای نوشته فوق را جهت تنویر وشفافیت گوشزد نمایند

با سپاس اسکندرمیردار